ALIPATO (Kay Ka Gelas)

/in /by

By Rene Boy Abiva

“And wild bears never daunt the brave/ Plum blossoms welcome the whirling snow/ Small wonder flies freeze and perish.”— Mao Tse Tung, Winter Clouds

Larawan mula sa pamilya ni Gelas Guillermo

Dinuyan, inakay, at tinangay ka ng hangin

matapos ang pag-aaklas na gaya sa isang kaingin,

at nakiisa’t inihatid ka ng mga nagluluksang alitaptap

na sindami ng buhangin

sa ibaba ng kulay abong alapaap,

at bago ka bumagsak sa lupang kayumanggi

at ika’y tuluyang lamunin sa huling sandali

ay napagtagumpayan mong iginuhit sa dilim

ang sunod subalit huli’t kaabang-abang na pangitain.

Gamit ang natitira mong anag-ag

winika mo’y mahuhubaran, magagasgas, mabibitak,

babagsak, at sasabog ang agimat

gayundin ang imperyo’t templo ng iilang yayamanin.

Winika mo pa’y aalagwa, aaklas, at makikipagpatayan

sa mapangahas na alindog ng dugong sing-itim

ng sunog na asukal at sing-alat ng asin,

na sinlapot ng lusaw na bato’t tingga,

na sing-init ng pugon

na pinapaypayan ng matatalim at maninipis na elesi,

na mainit, mabigat, at masakit sa baga

ang hininga’t samyo ng bunganga

ng dambuhalang pigsa

sa loob at labas ng Maynila-

ang mga daantaong bihag ng mala-tisa sa puti,

at mala-marmol at pormika sa kinis at dulas na salamin-

na bininyagan, inensensuhan, pinabanguha’t hinilamusan

ng ‘di-mabilang na kwarta, kamanyang, mira, at ‘Ama Namin’.

Pipitik-pitik ang iyong liwanag

nang dahan-dahan, marahang-marahan

hanggang sa ang tibok ng iyong puso’y ‘di na napakingan

pito,

anim,

lima,

tatlo,

isa,

wala,

wala

hanggang sa tuluyan kang ‘di na naaninag

maliban sa naaalala ka tuwing sinasabog

ng bukang-liwayway ang kanyang liwanag

o kapag nagsisisayaw sa alon ang telon

ng Dakilang

Aurora Borealis. 

-Enero 18, 2019

Lungsod Quezon, Maynila

Huling hirit sa Buwan ng Wikang Filipino

/in /by

Ni Carlos Marquez

NGAYON ang huling araw ng Buwan ng Wikang Filipino. Paano ko ginugugol ang kabuuan ng buwang ito na siya ring buwan ng aking kapanganakan? Maaaring pinagtaasan ako ng kilay ng mga nag-isip na ipokrito ako dahil kilala akong manunulat sa Ingles at pagkatapos ay bigla akong kumambyo sa Filipino. Uulitin ko, ito ang aking personal na partisipasyon sa paggunita ng pagkakaroon natin ng sariling wika, ang wika na sinasabi ko’t inuulit-ulit na siyang minana natin sa ating mga ninuno – ang Taga-ilog na nabuglawan ng mga dayuhang taga-Sumatra nuong madaling-araw ng sibilisasyon sa bansang ito – at ang wikang sinuso natin sa ating mga ina. (Isipin mo na habang pinasususo tayo ng ating mga ina nuong tayo ay mga sanggol pa ay inaawit niya, o hinihimig, ang “Sa Ugoy ng Duyan”).

Ito rin ang paraan para ipagmalaki ko na “marunong” din akong magsulat sa wikang Filipino. Hindi Tagalog. Ang Tagalog ay siya lamang pinagbasehan ni Manuel L. Quezon ng Wikang Pambansa. Pansinin na maraming iba’t ibang diyalekto na buhat sa iba’t ibang panig ng bansa ang inilahok sa Filipino upang maging mas “Pilipinung-pilipino”, ayon na rin sa mga eksperto sa lingwistiko na siyang nagsikap na habihin ang wikang pambansa. Pansinin din kung paano ko gamitin ang Filipino sa aking pagsusulat: Hindi ito Tagalog lamang. Ang iba riyan (iyong ginagawang dahilan sa kakulangan sa kasanayan sa gramatikong Ingles) “sumusulat ako sa Tagalog lamang”. Pero, masdan mo ang kanilang trabaho, “Tagalog” na nga na para bang wikang minorya ang binabanggit) ay kapos naman sa mga alituntunin ng wastong balarilang Filipino. Gumagamit ng mga salitang ni sila ay hindi alam kung tama upang magbigay ng impresyon na ang ginagawa nila ay “malalim na pananagalog”. Kahit na anong lengwahe ang gamitin sa pagsusulat, dapat maunawaan din ang mga karakter ng wika pati na ang wastong gramatiko nito.

Sinasabi ko ito dahil sa marami akong naririnig (kadalasan ay sa mga brodkaster) na gumagamit ng mga salitang “Tagalog” na hindi nila naiintindihan ay lumilikha ng mal-edukasyon sa publiko.

“Matutunan”. Ano ang matutuhan sa salitang ito?

Walang hulaping NAN para sabihing matutuNAN. Ang salitang ugat dito ay “tuto”. Kung ang huling titik sa salita ay patinig, sinsingitan ito ng H sa pagitan ng salitang ugat at hulapi para sa mas maginhawang pagbigkas, ayon sa Balarilang Filipino ni Lope K. Santos.

Marami pang ganitong uri ng pagsasalita na madidinig sa mga telebisyon at radyo – na kung tutuusin ay pangunahing humuhubog sa kaisipan ng mga tagapakinig. Ang mga medyang ito, tandaan, ay sandata ring pang-edukasyon kaya dapat ay maging mapili at maingat ang mga brodkaster at mga manunulat sa radyo at telebisyon.

Ginagawa ko ito na para akong isang baliw sa gitna ng ilang. Humihiyaw sa kawalan. Kung wala kasing gagawa nito, sino pa?

Magandang Linggo ng umaga, at sana ay sumapuso at sumadiwa natin ang diwa ng Buwan ng Wikang Filipino. #

Ang sanaysay na ito ay isinulat noon pang August 31, 2014, araw ng Linggo. Bahagi ito ng serye ng premyadong mamamahayag at makatang si Carlos Marquez hinggil sa wika ngayong Buwan ng Wika.  

Nakakahawa, nakakamangha

/in /by

Ni Carlos Marquez

KUNG ikaw ay magsasaka ng palay na taga-Nueva Ecija at inis-na-inis ka sa Kongreso sa pagsasabatas ng taripa sa bigas; kung sumasagad na sa rurok ang kinikimkim mong galit sa mga nakakahiyang kamangmangan na ipinapakita sa mga desisyon at deklarasyon ng maraming opisyal ng gobyerno; kung hindi mo na talaga mapagkasya sa sikmura ang mga ipinalulunok sa iyong galung-galong dugo ng mga pinapatay sa tinatawag na gyera sa droga; kung nagpupuyos ka na sa himutok at galit sa pilit na panghihimasok ng mga militar sa mga paaralan at kanayunan; kung sa tingin mo’y nawawala na ang katinuan…tumula ka.

Ganito ang nasumpungang paraan ni Raymund B. Villanueva, isang aktibistang mamamahayag at makata, upang ibuhos ang naimbak na galit. Isinatinta niya ang mga galit na iyon at inilatag sa papel. Ang resulta: “Persolitika”.

LUNAS ang pagtula, o pagsulat nito – alternatibong lunas pero hindi panandalian ang bisa (palliative). Pangmatagalan. Upang guminhawa ang pakiramdam, ibinuhos ni Raymund ang marahil ay malaking bahagdan ng mga naipong likido sa katawan sa 100-pahina ng mga tula at litrato tungkol sa personal at pampolitikang kaisipan sa “Persolitika: Mga tula at larawan”. Ang mga sakit ng lipunan na nagmistula nang epidemya pagkaraan ng maraming panahon ay sinisikap lunasan ng mga manunulat – mamamahayag man o makata. Subalit habang patuloy ang matahimik na pagsigaw sa ibabaw ng papel, parang mas lalo pang dumarami ang problema. Parang mga gremlin na habang nababasa ay lalong dumarami. (Parang tagyawat ni Yolly Samson: “Sa kakaisip sa ‘yo tagyawat dumadami…”). Kaya nga, tumula nang tumula si Villanueva at may lunas na dala ang mga tula niya.

Katulad ng epidemya ang mga tula sa “Persolitika” – nakakahawa. At nakakamangha. Pati na ang mga dakilang haligi ng panulatang Filipino ay napatayo, napatigalgal, at sumaludo sa 23 tulang personal, 40 tulang politikal, at 32 larawan na may indayog din at sining. Dalawa sa mga nagpugay sa mga tula sa “Persolitika” ni Villanueva ay sina NVM Gonzales at Jose Ma. Sison. Sutsot lamang ng mga nota ng pangalan ng dalawang ito ay dumagundong na kampana na pumupukaw sa isang maingay na metropolis.

Si NVM Gonzales o Néstor Vicente Madali González ay isang higanteng nobelista, manunulat ng maiikling kuwento, at makata, na may gawad na Pambansang Alagad ng Sining Para sa Panitikang Pilipino nuong 1997. (Binigyan ni NVM ng pagkilala kung anong uring manunulat si Villanueva nuong 1995, apat na taon bago siya pumanaw). May gawad din siya ng pinakamimithi ng mga manunulat sa panitikan na Carlos Palanca.

Samantala, kilala ng marami si Jose Maria Sison bilang isang manunulat na aktibista na siyang nagtatag ng Communist Party of the Philippines.

Bakit ganoon na lamang ang pagpupugay ng mga bathala ng panitikang Filipino kay Raymund B. Villanueva?

Dumampot tayo ng ilan sa mga tula sa “Persolitika” upang malaman.

Sa tula, halimbawa, na “Sa Gabi ng Pangungulila” ay nakipagkumperensya si Villanueva sa mga salik ng gabi – buwan, kuliglig, batis, at hangin – upang punan ang nabuong gawak ng kalungkutan sa pagkakalayo sa kanyang minamahal. Romantiko si Villanueva. “Maglakbay tayo, giliw/At idampi bilang halik ang luhang naging hangin./Sana’y kanyang mabatid/Ako’y nagmamahal pa rin.” Akala ni Raymund ay siya lamang ang nakikipagbuno sa kalungkutan ng gabing iyon. Sa kabilang bahagi ng gabi, balisa rin marahil ang kanyang irog noon sa pagkakahiga.

Hindi ba kapag hindi makatulog ang mga bata, kukuwentuhan sila hanggang sa mamungay ang mga mata at lunurin ng antok ng mga ritmo ng mga kataga sa “Mga Kuwento ni Lolo Raymund”? Pero iba ang mga kuwento sa “Bedtime stories”. Ang kuwento niya’y hindi alamat ng siyudad (urban legend). Ang kuwento niya’s katatakutan. Mga nakakatakot na katotohanan. Mga signos ng panahon.

“When our children tire of stories
About our rich kings
We tell them stories of the queen’s warriors.
Soldiers well-drilled
In shooting unarmed peasants
Or defenseless workers
Mercenaries whose shield is the civilian populace
Whose commanders are foreign-trained.”

Sa halip na makatulog, ang mga bata’y magigising. Babangon, magmamasid, makikisangkot.

ANG lalim ng isang tula, ayon kay Jose Garcia Villa, ay katulad ng isang himala, may tugtugin katulad ng awit ng ibong “seagull”. Ang tulang masusumpangan sa maraming pagkakataon, kasama ang mga hinaing ng mga magsasaka, ay may talinghaga at musika.

Sa “Literal”, pakinggan po natin ang deklarasyon ng mga magsasaka sa Palo, Leyte nuong 2005. “Ang salita ng mga magsasaka: ‘Atin muling pagyamanin ang lupa./Subalit ang mga sundalo’y hindi kailangang/Maging literal.”

Sinabi ng mga magsasaka ng Palo, Leyte na “Nais naming ng matagalang kapayapaan.” Ang totoo, naging literal ang pag-intindi ng mga sundalo.

May robotikang pag-iisip ang mga sundalo. Programado.

Inilathala ng Pantas Publishing and Printing, Inc. at ng Kodao Productions, Inc., ang “Persolitka Mga tula at larawan” ni Raymund B. Villanueva ay mabibili sa Popular Book Store. #

Mabining Mandirigma: A hero’s reminder of what we fought against

/in /by

Text and photos by Sanafe Marcelo

I was transported back in time as I sat mesmerized in the darkened theater, melodic voices enveloping my body, stirring my soul. I did not want to miss every single line by Nicanor Tiongson in this Chris Mallado-directed musical. Veteran stage actor and activist Monique Wilson enthralling me and the rest of the audience as Apolinario Mabini.

Scenes narrated the political intrigues in the time of Mabini, the main protagonist and one of the most important figures in Philippine history. As the “brains of the revolution against Spain,” the play showed how Mabini struggled to uphold the revolution and defend our Inang Bayan (nation).

Mabining Mandrigma means “The Gentle Warrior.”  The play is a precise presentation of who Mabini was, a gentle, revolutionary warrior despite his disability.

Monique Wilson is remarkable in her portrayal of the hero. Her heart and sincerity reverberates throughout the play, cloaking the audience like a thick fog in the early morn. What is exceptional is, she portrays a male character and ably carries it off. Such is her versatility, no doubt infused with the same fervor for national liberation as the hero she portrays. Her powerful voice rises among her co-actors, entertaining, teaching, imploring, as Mabini did during the years when a reasoned voice was most needed. 

The play’s anachronistic costumes were brilliantly designed by James Reyes, powerful messages in themselves. The cog wheels and the big classic clock as vital parts of the stage design help audience visualize the past’s connection with the present. The play also reminds the enthralled audience that young men and women answered the clarion sounded, a reminder so apt these days when young activists are vilified by their elders who, it seems, have forgotten this.

The songs marked the play’s progression. Their line evoked deep meaning, such that when the closing song begged, ‘Mahalin mo ang Pilipinas nang higit sa iyong sarili,’ there could have been no one that did not fight back tears. Indeed, some gave in and cried at Mabini’s tragedy, our history’s failure, our nation’s sorrow.

The play reminds us that history does repeat itself. What Mabini confronted in his day confronts us in ours. It begs the question, “Whatever our heroes sacrificed their lives for when, more than a hundred years after their mortal bodies have rejoined their beloved soil, we are still battling the very same demons?”

Mabining Mandirigma, an award-winning musical by the Cultural Center of the Philippines’ (CCP) resident theater group Tanghalang Pilipino, is being staged for the fourth time at the CCP. It runs until September 1. #

Ang Wikang Pambansa sa positibong lente

/in /by

Ni Carlos Marquez

SA gitna ng mga balakid na pinagungunahan ng pagbabale-wala o kaya’y tahasang pagwawaksi ng maraming itinuturing itong bagay na madaling palitan, ang Wikang Pambansa ay patuloy na umaangat.

Punahin ang maraming nagkandautal sa pagsasalita ng Ingles o kaya’y anumang wika na nasusumpungan nila sa pambalanang media. (Maraming nadirinig na nagsasalita ng Koreano o Niponggo habang naglalakad sa mga pasyalan, na halatang ginagaya ang mga napapanood na tauhan sa mga teleseryeng Asyano). Pero, nais ituwid ng artikulong ito na hindi tinututulan ang pagsasalita ng Ingles o anumang dayuhang wika sapagkat ito’y bahagi ng likas na karapatan. Ang puntong binibigyang-diin lamang dito ay unahin na matutuhan ang, kung hindi man magpakadalubhasa, sa paggamit sa wikang, ayon sa matandang parirala, sinususo sa ating mga ina.

Kaya tuloy, ang tingin ng marami sa Filipino ay nananamlay at kailangan ang bitamina.

Subalit, mas marapat na sipatin ang kalagayan ng Wikang Pambansa sa positibong lente.

May kaisipang iniambag si Ben Domingo, isang retiradong propesor sa komunikasyon. Sabi niya’y dapat masdan ang Wikang Pambansa sa positibong paraan.

“Depende ito sa pagturing na “half-full” o “half-empty”. [Punahin, kung ganoon, sa isang banda, na may sariling kakanyahan ang mga wika. Katulad ng pariralang Ingles na “half-full” at half-empty”. Mawawala ang kahulugan nito kung isasalin sa Tagalog – nang literal]. Sa mga naniniwalang ang lenggwahe ay isang dinamikong fenomenon, malusog at masigla ang wikang Filipino dahil patuloy itong lumalago — nagbabago, nagdadagdag, at umaagapay sa mga nagaganap sa lipunan, lalo na sa mga hamon ng teknolohiya — sa pagdaan ng mga panahon.”

Bukod sa pagiging guro, nagbibigay rin ng lektura sa pamamahayag si Domingo. At ang masasabing marka niya, o kung saan siya higit na kilala, ay ang pagsasalita sa Filipino sa kanyang lektura. Masasabi ring lingwista sa kanyang sariling paraan si Prop. Domingo, na tinatawag ding BenDom ng kapalagayang-loob, dahil ginagamit niya sa ordinaryong pakikipag-usap ang mga salitang kanyang nakakalap sa kanyang mga paglalakbay sa pagle-lektura.

Ito ang puntong tinutumbok ng argumento ni BenDom.

“Sa kabilang pananaw lalo na ng mga pilit na nagkakahon sa lenggwahe, naaagnas na ito dulot ng pagbalahura ng mga kabataang madaling maapektuhan ng teknolohiya, lalo na ang pangmadlang midya.

“Pumapanig ako sa unang pananaw: na ito [Filipino bilang Wikang Pambansa] ay dapat nating tingnan na “half-full”.

Tinatanaw na “half-empty” ng mga may negatibong pagsasaalang-alang sa mga nangyayari sa paligid ang basong kalahati ang laman. Sa kabilang dako, ang mga positibong tao ay “half-full” ang baso. #

Bahagi ito ng serye ng premyadong mamamahayag at makatang si Carlos Marquez hinggil sa wika ngayong Buwan ng Wika.

Manuel L. Quezon, 19 Agosto 1878 – 1 Agosto 1944

/in /by

Ni Carlos Marquez

SI Manuel Luis Quezon y Molina ay ang Pangulo ng Komonwelt ng Pilipinas mula 1935 hanggang 1944. Siya rin ang unang pinunong Pilipino na namahala ng buong kapuluan ng Pilipinas.

Si Quezon ay ipinanganak sa Baler sa distrito ng El Principe noong 19 Agosto 1878. Ang kanyang mga magulang ay sina Lucio Quezon at Maria Dolores Molina. Ang kanyang ama ay isang guro sa elementarya ng Paco, Maynila at isang retiradong Sarhento de Guardia Civil, habang ang kanyang ina ay isa ring guro sa elementarya ng kanilang bayan. Ang kanyang ama ay isang Chinese-Spanish-Filipino mestizo, habang ang kanyang ina ay isang Spanish-Filipino mestiza.

Siya ay nag-aral sa mga panimulang baitang sa mga libreng pampublikong paaralan na itinatatag ng mga Espanyol sa kanyang bayan. Siya ay nakapagtapos sa mataas na paaralan ng Colegio de San Juan de Letran. Noong 1898, ang kanyang ama at kapatid na si Pedro ay tinambangan at pinaslang habang pauwi sa Baler mula Nueva Ecija. Noong 1899, si Quezon ay huminto sa kanyang pag-aaral ng batas sa Unibersidad ng Santo Tomas sa Maynila upang sumali sa pakikibaka para sa kalayaan ng Pilipinas mula sa Estados Unidos na pinamunuan ni Emilio Aguinaldo. Noong digmaang Pilipino-Amerikano, siya ay isang ayuda-de-campo kay Aguinaldo. Siya ay umakyat sa ranggong Major at lumaban sa Bataan. Pagkatapos niyang sumuko noong 1900, si Quezon ay bumalik sa unibersidad upang tapusin ang kanyang pag-aaral at nakapasa sa mga eksaminasyon sa batas noong 1903 na naging ikaapat sa mga kumuha nito.

Siya ay nagtrabaho bilang isang clerk at surveyor. Siya ay pumasok sa serbisyong pampamahalaan bilang piskal ng Mindoro at kalaunan ng Tayabas. Siya ay naging konsehal at nahalal na gobernador ng Tayabas noong 1906.

Pinakasalan ni Quezon ang kanyang pinsan na si Aurora Aragon noong 17 Disyembre 1918 at sila ay nagkaroon ng apat na anak.

Si Quezon ay nahalal sa unang Asembleyang Pilipino noong 1907 na kalaunang naging Kapulungan ng mga Kinatawan ng Pilipinas. Siya ay naglingkod na majority floor leader at chairman of the committee sa mga apropriasyon. Mula 1909–1916, siya ay nagsilbing isa sa dalawang mga komisyoner sa Kapulungan ng mga Kinatawan ng Estados. Siya ay nag-lobby para sa pagpasa ng mga kinatawan ng Estados Unidos ng Philippine Autonomy Act o Jones Law.

Si Quezon ay bumalik sa Maynila noong 1916 at tumakbo at nahalal sa Senado ng Pilipinas. Kalaunan ay naging Pangulo ng Senado ng 19 na taon, hanggang 1935. Pinamunuan niya ang unang Independiyenteng Misyon sa Kongreso ng Estados Unidos noong 1919 na nagpasa ng Batas Tydings-McDuffie noong 1934. Noong 1922, siya ay naging pinuno ng Partido Nacionalista.

Noong 1935, Si Quezon ay tumakbo at nahalal na pangulo ng Pilipinas. Nakamit niya ang boto na 68% laban kina Emilio Aguinaldo at Gregorio Aglipay. Siya ang itinuturing na pangalawang pangulo ng Pilipinas pagkatapos ni Aguinaldo.

Ang isang probisyon sa konstitusyong ipinatupad ni Quezon ang tanong hinggil sa pambansang wika ng Pilipinas. Pagkatapos ng isang taong pag-aaral, ang Surian ng Wikang Pambansa na itinatag noong 1936 ay nagrekomenda na ang wikang Tagalog ang gawing basehan ng pambansang wika. Ang mungkahing ito ay mahusay na tinanggap sa kabila ng pagiging katutubong Bisaya ng unang direktor nitong si Jaime C. de Veyra. Noong Disyembre 1938, si Quezon ay naglabas ng proklamasyon na nagpapatibay sa konsitusyong ginawa ng Surian at naghahayag na mangyayari ang pag-tanggap ng pambansang wika sa loob ng dalawang taon mula rito.

Si Quezon ay ipinagbawal ng Konstitusyon na muling tumakbo sa halalan ng pagkapangulo. Gayunpaman, ang mga susog noong 1940 ay pinagtibay na pumapayag sa kanyang muling pagtakbo. Siya ay tumakbo at nahalal sa halalan ng pagkapangulo noong 1941 na may halos 82 porsiyento laban kay Juan Sumulong.

Pagkatapos ng pasimula ng pananakop ng Hapon sa Pilipinas noong 8 Disyembre 1941, sina Heneral Douglas MacArthur at Quezon ay lumikas sa Bataan noong 24 Disyembre 1941. Si Quezon ay pinayuhan ni MacArthur na lumikas sa Corregidor kung saan isinagawa ang kanyang inagurasyon bilang Pangulo ng Pilipinas noong 30 Disyembre 1941. Ang mga Hapones ay pumasok sa siyudad ng Maynila noong 2 Enero 1942 at itinatag ito bilang kabisera. Buong nasakop ng Hapon ang Pilipinas noong 6 Mayo 1942 pagkatapos ng Labanan ng Corregidor. Pagkatapos ay lumikas si Quezon sa Bisayas at Mindanao at sa pag-anyaya ng pamahalaan ng Estados Unidos ay lumikas siya sa Australia at pagkatapos ay sa Estados Unidos. Sa Estados Unidos ay itinatag niya ang pamahalaang Komonwelt ng Pilipinas na ang headquarter ay sa Washington, D.C. Doon ay nagsilbi siyang kasapi ng Pacific War Council at lumagda sa deklarasyon ng United Nations laban sa Axis Powers. Doon ay kanya ring isinulat ang kanyang sariling talambuhay na pinamagatang “The Good Fight”.

Binuwag ni Heneral Masaharu Homma ang Komonwelt ng Pilipinas at itinatag ang Komisyong Tagapagpaganap ng Pilipinas bilang nangangalagang pamahalaan na si Jorge B. Vargas ang unang chairman noong Enero 1942. Ang KALIBAPI o Kapisanan sa Paglilingkod sa Bagong Pilipinas, ay binuo ng Proklamasyon bilang 109 ng Komisyong Tagapagpaganap noong 8 Disyembre 1942 na nagbabawal sa lahat ng mga umiiral na partidong pampolitika at paglikha ng mga bagong alyansang pamahalaan. Bago ang pagbuo ng komisyon, ang Pilipinas ay binigyan ng Hapon ng opsiyon na isailalim ang Pilipinas sa diktadurya ni Artemio Ricarte na ibinalik ng mga Hapones mula sa Yokohama. Ito ay hindi tinanggap ng Komisyon na nagpasyang gawing republika ang Pilipinas. Sa unang pagdalaw sa Pilipinas ni Punong Ministro Hideki Tojo noong 6 Mayo 1943 ay nangako siyang ibabalik ang kalayaan ng Pilipinas bilang bahagi ng Pan-Asyanismo nito o Asya para sa Asyano. Ito ay nagtulak sa KALIBAPI na lumikha ng komiteng paghahanda para sa kalayaan ng Pilipinas noong 19 Hunyo 1943. Ang isang draptong konstitusyon ay binuo ng komisyon na binubuo ng 20 kasapi mula sa KALIBAPI. Ito ay pinamunuan ni Jose P. Laurel na nagtanghal ng draptong konstitusyon noong Setyemre 4, 1943 at pagkatapos ng 3 araw ay pinagtibay ng pangakalahatang asemblea ng KALIBAPI. Noong 20 Setyembre 1943, hinalal ng mga pangkat na kinatawan ng KALIBAPI sa mga probinsiya at siyudad mula sa kanilang sarili ang 54 kasapi ng Pambansang Asemblea ng Pilipinas na may 54 gobernador at mga alkalde ng lungsod bilang mga kasaping ex-oficio. Pagkatapos ng tatlong araw, ang sesyon ng Pambansang Asemblea ay humalal kina Jose P. Laurel bilang Pangulo ng Republika ng Pilipinas at Benigno S. Aquino Sr. bilang unang speaker nito. Itinaas nina Aguinaldo at Ricarte ang watawat ng Pilipinas.

Ayon sa Saligang Batas ng Pilipinas ng 1935, ang termino ni Manuel L. Quezon bilang pangulo ay magwawakas noong 30 Disyembre 1943 at ang pangalawang Pangulo na si Sergio Osmeña ang automatikong hahalili sa kanya. Ito ay ipinaalam ni Osmeña kay Quezon ngunit naniwala si Quezon na hindi matalinong ipatupad ang tadhanang ito ng Saligang Batas dahil sa mga kasalukuyang sirkunstansiya ng pamahalaan ng Pilipinas. Hindi ito tinanggap ni Osmeña at hiniling ang opinyon ni U.S. Attorney General Homer Cummings na umayon kay Osmeña. Gayunpaman, ito ay hindi tinanggap ni Quezon at hiniling niya kay Pangulong Franklin D. Roosevelt ng Estados Unidos na magbigay ng desisyon ngunit ito’y tumangging manghimasok at sa halip ay ipinayong ito ay dapat lutasin ng mga opisyal ng pamahalaang Komonwelt ni Quezon. Pagkatapos ng pagpupulong, hiniling ni Osmeña sa Kongreso ng Estados Unidos na suspendihin muna ang pagpapatupad ng tadhana ng 1935 Saligang Batas ng Pilipinas sa paghalili ng pangulo hanggang sa pagkatapos mapalaya ang Pilipinas mula sa mga Hapones. Ito ay inayunan ni Quezon at ng kanyang Gabinete. Ang panukala ay pinagtibay ng Senado ng Estados Unidos at mga Kinatawan ng Estados Unidos noong 10 Nobyembre 1943.

Si Quezon ay nagkasakit ng tuberkolosis at iginugol ang kanyang huling taon sa cottage sa Saranac Lake sa New York kung saan siya ay namatay noong 1 Agosto 1944. Siya ay inilibing sa Arlington National Cemetery sa Estados Unidos. Pagkaraan, ang kanyang labi ay inilibing muli sa Manila North Cemetery noong 17 Hulyo 1946 bago inilipat sa Quezon Memorial Circle noong 19 Agosto 1979.

Ipinangalan sa kaniya ang Lungsod ng Quezon sa Kalakhang Maynila at ang lalawigan ng Quezon. Siya rin ang tinaguriang ‘Ama ng Wikang Pambansa’. #

Mga sanggunian:

• Reminiscences ni Douglas MacArthur (1964).
• The Good Fight ni Manuel L. Quezon (1946).
• Old Soldiers Never Die: The Life of Douglas MacArthur ni Geoffrey Perret (1996).

Bahagi ito ng serye ng premyadong mamamahayag at makatang si Carlos Marquez hinggil sa wika ngayong Buwan ng Wika.

Ibahagi sa mga bata ang pagpapayaman sa wika

/in /by

Ni Carlos Marquez

TUMULO ang dugo sa panganganak, pagpapalaki at pag-aandukha, at tuluy-tuloy na pagyayaman ng Wikang Pambansa. Naging bahagi ito ng iba’t ibang transisyon ng kasaysayan ng Pilipinas. Patuloy itong itinataguyod ng mga mapagpamalasakit sa wika at kulturang Pilipino: ang mga manunulat

Dapat itong mabatid ng mga bata ngayon pa lamang at iyan ang isinusulong ni Luis P. Gatmaitan, isang doktor ng medisina at awtor ng mga aklat-pambata. Higit sa lahat, at iyan ay patuloy na ipinagmamalaki ni Dr. Gatmaitan, siya ay taga-San Ricardo, Talavera, Nueva Ecija.

“Tinataglay ng ating wika ang mga sugat at panaginip ng ating bansa,” ayon Gatmaitan.

Sa kasaysayan ng Pilipinas, kaagapay ang pagkakasugat ng Wikang Filipino – malalalim, mahahapding sugat na natamo sa pagbabangayan ng mga Pilipino. Subali’t, tulad sa lahat ng digmaan, tumindig ito, tumatag, tiningala, at sinuob ng papuri dahil sa kanyang angking alindog at indayog.

Filipino ang medyum na ginamit ni Dr. Gatmaitan sa kanyang mahigit na 30 aklat-pambata na ipinagkakapuri ng mga edukador at mga lingwistang Pilipino. Inilantad sa kanyang mga akdang ito ang mga nakatagong isyu ng kapansanan, pag-uulyanin, pagbaka sa kalungkutan sa pagyao ng minamahal, ang pakikipagsapalaran sa kanser, mga sakit ng bata, at karapatan ng mga bata.

Ang kanyang seryerng “Mga Kuwento ni Tito Dok” ay nagkamit ng papuri buhat sa Manila Critics Circle “sa pagpapalaganap ng agham ng medisina gamit ang wika at mga grapikong naaabot ng pang-unawa ng mga bata, sa pagsasalokal ng mga prinsipyong pang-medisina, at sa malikhaing pagsasabuhay ng mga bahagi ng katawan ng tao.”

Isinama siya sa Bulwagan ng Katanyagan ng Palanca nuong 2005, tumanggap din ng gawad mula sa Catholic Mass Media Awards, ang ng PBBY-Salanga Writers Prize.

Ang kanyang aklat na “Sandosenang Sapatos” ay nasa listahan ng International Board on Books for Young People (IBBY) para sa Bologna International Children’s Book Fair nuong 2005.

Kinilala ring Outstanding Book for Young People with Disabilities ng IBBY ang kanyang mga aklat nuong 2005.

Si Gatmaitan ay kinilalang isa sa mga 10 Haligi ng Pagyayaman ng Gawaing Pangkalusugan sa Pilipinas ng magasing HealthToday Philippines; naging isa sa 10 Outstanding Young Men (TOYM) of the Philippines sa kanyang ambag sa panitikan, at nominado sa 2004 Ten Outstanding Young Persons of the World.

Maliban sa pamumuno niya ng grupong Kuwentista ng mga Tsikiting (KUTING), at sa kanyang pagiging abala sa pagiging doktor, may programa rin siya sa DZAS tuwing Sabado ng umaga, ang ‘Wan Dey Isang Araw’.

Nakilala ng manunulat na ito si Doc Luis nang nagko-kontribyut pa sa lokal na pahayagang Diaryo Natin nuong bago mag-2000. Ang Diaryo Natin ay inedit ng manunulat na ito.

“Malaki na rin ang pag-unlad na nangyari sa wikang Filipino,” ayon kay Gatmaitan. #

Bahagi ito ng serye ng premyadong mamamahayag at makatang si Carlos Marquez hinggil sa wika ngayong Buwan ng Wika.

Alam niyo ba ang KAWIKA?

/in /by

Ni Carlos Marquez

KAGAYA rin ngayon, dumaan sa matinding hamon ang Wikang Pambansa nuong kalagitnaan ng dekada 50. Iyon ang panahong nanggigigil ang mga opisyal sa paghimod sa puwit ng Amerika, at kasama sa pinipilit ng gobyernong ipalunok sa mga Pilipino ang mga basura na pinalamutian ng makikislap at masasayang kulay – kasama sina Pepe, Pilar, at Bantay na ipinapasuso ang kanilang diyalogo sa mga aklat pambata. Subalit, bilang pambalanse, iyon din ang panahon na pumapaimbulog ang panitikang Pilipino sa pagtataguyod ng mga magasing Liwayway at Bulaklak na nagtatampok sa mga obra nina Lazaro Francisco, Fausto Galawran, Liwayway Arceo, atbpa.

Gayon pa man, nabahala rin ang mga manunulat na Pilipino na baka tuluyan nang mapabayaan ng pamahalaan at malimutan ang pagpapaunlad ng pambansang wika mula nang iproklama ito ni Pangulong Manuel L. Quezon. Nag-usap-usap ang mga haligi ng panitikang Filipino upang remedyuhan ang sintomas na nag-uumpisang bumalisa sa wika.

At ipinanganak ang KAWIKA – ang Kapatiran ng mga Alagad ng Wikang Pilipino.

Malinaw pa sa alaala ni Dr. Floriño Francisco, isang doktor at manunulat na taga-Cabanatuan City, kung paano isinilang ang KAWIKA. “Itinatag ang KAWIKA nuong 1958 sa [aming] tahanan sa Bonifacio, lungsod ng Kabanatuan. Kabilang sa mga dumalo ay ang patnugutan ng Liwayway sa pangunguna nina Jose Domingo Karasig at Gervacio Santiago. Kasama din sina Amado V. Hernandez, Manuel Principe Bautista, at Liwayway Arceo. Si Arceo ang hinirang na lakambini ng KAWIKA. Ang mga lokal na unang miyembro ay kasama sina Simeon Samin, Jose Joson Santoyo, Carlos Ferrer,” ayon kay Dr. Francisco.

Ang kanyang ama, si Lazaro Francisco, ang nanguna sa pagtatatag at siya ring sumulat ng saligang-batas ng KAWIKA. Dahil dito, tinagurian ang matandang Francisco na “Ama ng KAWIKA”.

“Nagkaroon ng mahigit 70 balangay sa buong bansa [ang KAWIKA] at magandang banggitin na kasama sa mga sa nanumpang miyembro sina Emmanuel Pelaez, na nuon ay Pangalawang Pangulo ng Pilipinas, Serafin Guingundo, Blas Ople, Ligaya D. Perez, at marami pang iba na di ko na maalala.

“Ang KAWIKA rin ang nagpasimuno upang taguriang Pilipino ang wika natin sa halip na Wikang Pambansa o National Language. Sila rin ang nanguna upang isa-Pilipino ang mga pangalan ng iba’t-ibang departamento ng gobyerno, gayundin ng mga opisyal na talastasan nito. Naging matagumpay naman ito, at kundi man nabigyan ito ng kaukulang pagpapahalaga ng gobyerno, kinilala naman ito ng Ateneo De Manila University,” ang alaala pa ni Dr. Francisco. (Binanggit niya na sa iba napunta ang kredito ng pagtatatag ng KAWIKA, bagama’t hindi niya pinalawig pa).

Ginawaran ng Ateneo si Lazaro Francisco bilang “Tanglaw ng Lahi’ nuong 1979 kaugnay ng 120 programa sa pagtatapos ng pamantasan.

“Personal kaming tinanggap ng pangulo [ng Ateneo] noon na si Dr. Jose Cruz, na isa sa mga apo sa tuhod ni Gat Jose Rizal.”

Naaalaala pa ba ngayon ang KAWIKA? Ang malungkot, 
ginalugad ko ang Google at wala akong nakitang tala tungkol sa KAWIKA. Kabilang ba ito sa mga signos ng panahon? #

(Larawan: Tanging ang pananda na lamang na ito ng KAWIKA sa harap ng museong pang-alaala kay Lazaro Francisco sa Bonifacio, Cabanatuan City, ang tanging bakas na nagkukuwento ng mga pakikibakang hinarap ng Wikang Filipino.)

Bahagi ito ng serye ng premyadong mamamahayag at makatang si Carlos Marquez hinggil sa wika ngayong Buwan ng Wika.

Mga manunulat sa Filipino na tubong-Bulacan

/in /by

(Alay para sa Araw ng Bulacan)

Ni Carlos Marquez

SI Cenon V. Regalado marahil ay isa sa maraming limot – o kaya’y hindi kilalang – manunulat na tubong-Bulacan. Taga-San Marcos, Calumpit, Bulacan at madalas ko siyang makita kung naglalakad kaming magkaka-eskwela buhat sa aming baryo ng Balite patungo sa San Marcos Elementary School. (Ang paaralang elementaryang iyon ang pinakapangunahin nuong mga panahong iyon kaya dito nagsisipag-aral ang mga bata buhat sa mga nakapaligid na karatig-pook). Marahil ay isa si Regalado sa pumukaw sa pagkamanunulat ko sapagkat nuon pa man ay sumibol sa mura kong isip ang sigliwa ng sining ng mga salita. 

Maraming maikling kuwento akong nabasa sa Liwayway na sinulat ni Regalado. Ang tanging akda niyang naitala sa Pambansang Aklatan ay “Ang Taktika ni Ido”, na pinipilit kong gunitain ang paksa, na lumabas sa Liwayway nuong 1957. Ang mas higit kong naaalala – at nagmarka sa isip ko, bagama’t hindi ko matandaan ang mga kumpletong saknong – ay ang kanyang tulang “Ang Manghahasik”. Sa masinop niyang paggamit ng aliterasyon ay malinaw niyang naisalarawan ang kadakilaan ng mga magsasaka bilang mahalagang salik ng pag-unlad ng bansa.

Tikman natin ang unang saknong.

“Sa bawat pag-urong ng paang putikan
ang nalilikha ko’y pasulong na hakbang
sa tangan kong punla, bawat kabawasan
sa aking layuni’y isang kapupunan.”

Pansinin ang indayog at musika sa mabisang paggamit niya ng salitang magkataliwas: “pag-urong” ng paa at “pasulong na hakbang”. Isang uri ito ng tayutay na hindi ko alam ang pangalan. Subalit, ang impak ay napakalakas – dumagundong sa pag-iisip, bumubulabog sa imahinasyon. SA BAWAT HAKBANG PAURONG, PAGSULONG.

Si Regalado, para sa akin (hindi dahil siya’y kababayan ko), ay isa sa mga dakilang manunulat na Bulakenyo na nakalimutan na ng mga salinlahing sumunod sa amin. Nguni’t hindi ba dapat ay suubin siya ng insenso, katulad ng iba pang kilalang manunulat na nagawang magsabog na bituin sa langit ng panitikang Pilipino? 

Mapapalad ang iba pang manunulat na tubong-Bulacan na nakilala hindi lamang sa kanilang mga obra kundi maging sa kanilang pagsisikap na payabungin ang Wikang Pambansa. Ang ilan sa kanila na lumitaw sa aking madaliang pananaliksik ay sina: Virgilio Almario, taga-San Miguel; Tomas Agulto, ng Hagonoy; Bienvenido Ramos, ng Malolos; Blas Ople, ng Hagonoy; at Jun Cruz Reyes, ng Hagonoy.

At siyempre pa, si Marcelo H. Del Pilar, na taga Bulakan, Bulacan, na bagama’t ang karamihan sa nakatalang obra niya ay mga propaganda sa wikang Espanyol ay Pilipinung-pilipino naman ang diwa.

Sana ay madagdagan pa ang listahang ito. Isang panawagan sa mga Bulakenyo na makababasa nito. #

Bahagi ito ng serye ng premyadong mamamahayag at makatang si Carlos Marquez hinggil sa wika ngayong Buwan ng Wika.

Mga manunulat na Novo Ecijano at ang Wikang Pambansa

/in /by

Ni Carlos Marquez

HANGGANG sa kasalukuyan, lingid sa kaalaman ng marami, kasama ang mga manunulat na taga-Nueva Ecija sa mga nagsipagmalasakit sa Filipino bilang Wikang Pambansa. Nasa listahan ng mga manunulat ngayon na taga-Nueva Ecija na kinikilala sa buong daigdig sina: (sa pagkakasunod ayon sa alpabeto) Rony V. Diaz, Rogelio Mangahas, Maria Odulio De Guzman, Wilfredo Pascual, at Rogelio Sicat.

Si Diaz, ipinanganak sa Cabanatuan nuong Disyembre 2, 1932, ay isa pang premyadong manunulat, naging executive director ng Manila Times School of Journalism, at awtor ng “The Centipede “.

Nakilala si Rogelio Mangahas, taga-Palasinan, Cabiao, Nueva Ecija, sa kanyang akdang “Mga Duguang Plakard”, na nagkamit ng unang gantimpala sa Gawad Palanca. Kinilala rin at hinangaan ang kanyang kritika sa nobelang “Sa Mga Kuko ng Liwanag” ni Edgardo M. Reyes.

Awtor ng 16 na diksyunaryong English-Filipino at Filipino-English si Maria Odulio de Guzman, na kauna-unahang babaeng guro sa hayskul sa buong Pilipinas. Naging prinsipal siya sa Nueva Ecija High School. Nagsalin din siya ng Noli Mi Tangere at El Filibusterismo ni Jose Rizal mula sa orihinal na Kastila sa Filipino.

Tubong San Jose City, Nueva Ecija, naman si Wilfredo Pascual Jr., kinilala sa buong daigdig bilang manunulat ng sanaysay, dalawang beses na nagkaroon ng Gawad Palanca, at kabilang sa Samahang Makasining, isang organisasyon ng mga alagad ng sining.

Ipinanganak sa San Isidro, Nueva Ecija si Rogelio Sicat na lubhang nakilala sa kanyang premyadong maikling kuwentong “Impeng Negro”. Ang kuwentong ito na nagwagi ng Gawad Carlos Paalanca nuong 1962 ay tumatalakay sa panduduro (bullying) at hindi patas na tingin sa lahi (racism) na pangunahing isyung panlipunan sa bansa.

Sinulat din ni Ka Roger Sikat ang dulang pantanghalang “Moses, Moses” na tumatalakay sa tagibang na paggagawad ng hustisya ang paniniil ng mga politiko – na kabing-kabi sa kasalukuyang panahon.

Kilala ring guro si Sikat. Siya’s naging propesor at dekano sa Kolehiyo ng Sining at Letra sa University of the Philippines. #

Bahagi ito ng serye ng premyadong mamamahayag at makatang si Carlos Marquez hinggil sa wika ngayong Buwan ng Wika.