GABI NG LAGIM

/in /by

Ni Pablo Tariman

Mahirap alisin

Ang tagaktak ng pawis

Sa maalinsangang hapit

Ng hangin

Sa biglaang buhos ng ulan.

Ubos na ang mga laway

Sa magdamag na pagmumura.

Nawala ka na naman sa iyong sarili

Bunga ng sigalot sa magdamag.

Hindi ko masyadong napansin

Ang pagsara ng Graphic magazine

At ABS CBN noon Setyembre 1972.

Tahimik kong tinanggap

Na wala na akong trabaho

Sa edad 23.

Upong diyes pa noon

Sa mga jeepney.

P35 isang buwan ang bed space.

Proofreader ako P240 isang buwan.

Ngunit napagkakasya

At may natitira pang

Naipapadala sa probinsiya.

Kung iisipin

Isa lang namang network ang nasarhan

Sa kakaibang ‘martial law’ ng 2020.

Pero bakit kumukulo

Ang iyong mga dugo

Tuwing nakikita mo imahen

Ng berdugo sa telebisyon?

Kakaiba ang martial law ng 1972

May namamatay

Pero hindi nabibilang ng DOH.

Hindi puno ang mga ospital

Ng mga agaw buhay at

Mabilis na yayao.

Kakaiba ang ‘martial law’ ng 2020

Ang dami ng nagugutom

Marami ang nakatira sa mga jeepney

Dahil napalayas na

At hindi na makabayad ng upa.

Bakit?

Nasa gitna pa

Ng walang katapusang konsultasyon

Ang mga butihing mga tauhan

Ng DOTC na walang kibo’t bibig

Kundi kung ano-anong hierarchy

Ng mga priorities.

Maraming salita sa English

Na hindi halata

Ang harapang pandarambong.

Kakatayin ka na lang

Pero ipapakita ang mukha

Kuno ng compassion

At pikit matang binigay mga rota

Sa mga modern jeepneys.

Bakit masaklap ang ‘martial law’

Ng 2020?

Ang daming gutom.

Ang daming nawalan ng trabaho.

Ang daming naglalakad

Dahil walang masakyan.

Kalunos-lunos ang mga hiyaw

Ng mga OFW

Sa evening news ng TV

At humihingi ng tulong.

Ngunit inuna

Ang pagpapasa ng Anti Terror Law

Sa gitna ng paghihirap

Ng mga tao.

Ubos na ang mga laway

Sa magdamag na pagmumura.

Puyos ng galit

Ang lumalabas sa mga bibig mo.

Hindi na maiibsan

Ang paghihirap

Sa pagbigkas

Ng mga tula ni Maya Angelou

At mga pahimakas ni Walt Whitman.

Malinaw na ang daan

Na tinatahak

Ng diktador ng Mindanaw.

Nagkukumahog na dumalaw

Sa mga namatay na mga sundalo

Para sabihin lang

Walang ibang pangulo

Ang nagbigay ng maraming benepisyo

Sa kanila

Kundi siya.

Sa totoo lang

Takot siya na iwanan

Pag kumampi ang mga kawal

Sa galit na sambayanan.

Inabutan na ako

Ng dalawang kakaibang martial law.

Isa lang ang may pakana noong 1972.

Sa 2020, kakutsaba ang kongreso

At mga galamay na matsing

Na todo intense acting

Sa hearing.

Pero laging nabubuking

Ang mga

Totoong pakay.

Ako’y handa na

Sa susunod na gabi ng lagim.

Handa na ang mga kuwento

Ng mga halang na kaluluwa

Sa gitna ng pandemya.

* * *

BALAT SIBUYAS

/in /by

Ni Ben Domingo Jr.

Sobrang sensitibo.

Kaunting kanti, nagagalit.

Maliit na gasgas, nagpapalahaw.

Pero kung hindi naman pansinin,

nagtatampo kaagad.

Pikon.

Mahilig magbiro,

kahit wala sa lugar

at istilong-puson ang banat,

pero ayaw namang magantihan,

at kahit kaunting pasaring lamang,

manggagalaiti na nang sagad.

Duwag.

Ayaw maglakad nang mag-isa.

Gusto palaging kasama ang barkada.

Kuyog-kuyog kung ipagtanggol siya.

Pero sa totoo lang, nangangatog palagi

ang umuuga nang tuhod niya.

Hay naku,

balat-sibuyas,

bulok na sibuyas…

Ngalngal Sa Danas at Diskontento

/in /by
Rebyu sa “Yawyaw ni JP” ng Sine Sanyata

Ni Giap Ivean

“Ang buhay po naming mga squatter ay isang malaking quarantine. Matagal na po kaming ihinawalay sa inyo. Tinatawag ko po itong squarantine.”

Mga barung-barong na napalilibutan ng pader at barbed wire. Sa isang karatula nakasulat ang This is Private Property.  Ito ang pambungad na imahe ng maiksing vidyo na pinamagatang Yawyaw ni JP. Ito ang ikalabing-isang obra ng kolektibong Sine Sanyata na naging bahagi din ng nakaraang Indie Nation Shorts Program ng Cinemalaya Film Festival 2021.

Nabuo anim na buwan mula nang mag-umpisa ang pandemya, nakasentro ang Yawyaw ni JP sa karanasan ng maralitang Pilipino sa gitna ng krisis pangkalusugan ng Covid 19. Binabaybay ng likhang ito ang mga usapin ng kawalang katiyakan sa paninirahan, kawalang kabuhayan at kagutuman sa isang banda. Sa kabilang bahagi naman ay ang usapin ng korupsyon, pulitikal na panunupil, at ang inutil na militaristang pagtugon ng gobyerno sa krisis.

Poster ng pelikulang ‘Yawyaw ni JP’ ng Sine Senyata Film Collective.

“May mga nagsasabi po na pabigat daw kami. Luh! Tignan nga po ninyo gaano kami kapayat.”

Sa halip na ilahad ang mga ito sa agresibong tono kagaya ng kalakhan sa mga agit prop na bidyo ng Sine Sanyata, epektibong pinadaloy ang bidyo sa pamamagitan ng isang lenggwaheng mahinahon, tila nakikiusap ngunit matalas ang sarkasmo. Ipinahahayag sa bidyo ang patung-patong na lebel ng karanasan ng maralita—ang umiiral na araw-araw na kahirapan, ang pangmamata sa kanila ng middle-class at ng mga grupong pribilihiyado sa lipunan, at kung papano sa huli’t huli sila ang pinakadehado sa gitna ng pandemya.

“Alam niyo naman kaming mahihirap. Kami ang gumagawa ng hindi niyo gusto.”

Bagamat may pahaging sa punto de bista ng panggitnang uri, inililinaw sa mga imahe na ang ultimong mastermind sa kalagayan ng mamamayan ay ang mga naghahari-harian sa estado poder.

Hindi karaniwang maiksing pelikulang animation ang Yawyaw ni JP. Natatangi din ito bilang isang eksperimental na kolaborasyon. Ang mga imaheng makikita sa buong pelikula ay mga ambag ng iba’t ibang visual artist, karamihan ay mga editorial cartoon na ang mga simpleng guhit ng kritisismo ay ihinabing mga anekdotang bumubuo ng isang payak ngunit matapat na kwento.

Ito ay kuwento ng danas at diskontento hindi lamang ni JP. Ayon sa Sine Sanyata, “Hindi lang tinig ni JP ang ating maririnig. Isinasakatauhan ni JP ang boses ng kay raming Filipino na naghihirap ngayong pandemya. Si JP ay ang masang Pilipino—inaalipusta, niloloko, nilalapastangan, at etsa-pwera ang pag-iral. Sa katunayan, tayong lahat si JP.”  Tagos sa bituka ang nilalaman ng Yawyaw ni JP. Realistiko. Simple. Napapanahon. Nananatiling makabuluhan higit sa pinakamalawak na manonood na target abutin ng ganitong tipo ng mga obra.

Kagaya ng adhikain ng mga filmmaker sa likod ng Sine Sanyata, lagi’t laging pinatutunayan ng mga social realist na likhang gaya nito na may pandemya man o wala, may malubhang sakit ang lipunan na matagal nang kumikitil sa mamamayan. At ang natatanging gamot ay ang pagmumulat at pagkilos para baguhin ang ating kalagayan. #

Artists honor medical workers with street mural

/in /by

A group of street artists painted a mural on a wall at a street corner in Manila honoring medical workers battling the corona virus pandemic in hospitals and other health facilities throughout the country.

More than a year and a half since the pandemic hit the Philippines, friends Sim Tolentino, Christian “Lamok” Cresencio and Bryan Barrios collaborated on a mural at the corner of Singalong and Remedios streets at the capital city’s Malate District.

(Photo by Sim Tolentino/Kodao)

The mural features three faces wearing face masks, two of whom sport raised clenched fists, referencing the series of protest actions held last week by medical workers, calling for the payment of benefits as well as the resignation of Department of Health Secretary Francisco Duque III.

Tolentino said their group wanted to call attention to the health workers’ demands and for the Philippine government to effectively respond to the worsening pandemic.

(Photo by Sim Tolentino/Kodao)

The Philippines breached the two million COVID-19 cases last week amid warnings by various experts the pandemic appears to be worsening in the country.

“The government must adequately respond and give the proper support to the front liners and health workers. But we know that its response is not only inadequate, it even asks for a smaller health budget for next year,” Tolentino told Kodao in an online interview.

He added that a large part of the proposed 2022 budget would only be given to intelligence funds that are exempt from audit.

(Photo by Sim Tolentino/Kodao)

In an earlier Facebook post, Cresencio said the Malate mural is their group’s first project since they were forced to abandon their Intramuros mural project at the onset of the pandemic lockdowns.

“Exactly a year after we failed to finish our mural in Intramuros, we are back in Manila and nothing has changed,” Cresencio wrote.

The Malate mural took just a day to complete last Sunday, August 5.

Tolentino explained their street art is their way of contributing to the achievement of the people’s aspirations.

“Art in any form must be relevant, not just to reflect society but a weapon of change for the betterment of the masses,” he said. # (Raymund B. Villanueva)

(Photo by Sim Tolentino/Kodao)

MonRam, 1944-2021

/in /by

March 29

Reply to a Comrade

By Engr. Ramon P. Ramirez (+)

Last night we had a talk
 in a bus filled with people
   on their way home.
I talked about the moon
   sailing silently on a cloudless sky.
And you talked about the trees
   on the plaza we passed by.

It is the same moon
 which shone upon Chingkangshan
   and the Red base at Yenan.
It is the same moon
 which brightened up the streets of Peking
   on the first day of October
     in nineteen-hundred and forty-nine.

Who knows that today
   the same moon showers its glow
     upon our comrades in the countryside
       lighting their way up dangerous mountain trials.

The trees we saw are much the same
   as those that shelter our comrades
     from the sun and rain and reconnaissance planes.

Moon ang trees
   though thousands of miles apart
     become our allies in the people’s war —
Like Wu Kang, too, who will serve us
   his cassia-flower brew.

Many years from now
   we shall talk about the moon moving triumphantly
     across a red sky;
   we shall talk about the trees swaying
     amidst red banners on the plaza we shall pass by.

We shall talk of things
   that will stir our hearts
     and widen our visions;
       and of men becoming god.
Perhaps still in a bus full of people
   happily on their way home
     to the communes.

(Written by the poet in 1976.)

ENJAMBMENT FOR COMRADE MONRAM

By Raymund B. Villanueva

Unlike the moon you wrote about, I did

not know you were a secret poet

crafting paeans about the silent and glowing

orb across cloudless night skies

and shadow-throwing trees giving shelter

to comrades trekking dangerous mountain trails.

Didn’t you know we thought you were like

that moon, with your white-hair radiant as your smile

there, gleaming at the corners of our viewfinders

and flitting across our fields of vision

among the pulsating throng.

We heard you talk of dreams and triumphs–

wistfully of the region of the oragon and magayon

whence you sprung, lovingly of the bloodline you belonged,

proudly of the brotherhood you loved, ever hopeful

of the revolution you embraced.

They, all, glowed fulsome in your heart.

We shared a ride when we saw each other last.

The road was twisty and the sky was dark.

But, like that one moonlit March night long ago,

you spoke of plazas with swaying red flags.

I now know, Comrade MonRam,

it was the moon I drove home that night

to his other great love, home to his bride.

–9:57 a.m.
4 August 2021
Quezon City

BINHI NG TULA

/in /by

(Alay kay Kerima Lorena Tariman)

Supling ng mga magulang na kapwa manunulat
Kanyang pangala’y mga tila pamagat
Kerimang mahusay at mapagbigay *
Lorenang kapita-pitaganang tagumpay **

Sa kamusmusa’y aklat ang kapiling
Bitamina niya’t ehersisyo’y panimdim
Pag-unawa, ‘di kasanayan, ang tamo
Hindi talinghaga ang birtud ng berso

Nagbagong-taong may layon ang wika
Punglong walang patid sa inangking digma
Iwinaksi ang aspalto’t sa lupa nag-yapak
Doon, doon kung saan may layong tiyak

Ang balita kahapo’y kagila-gilalas
‘Sang hiningang maluwalhating napigtas
Buhay na tapat sa hangaring lumaya
Kamataya’y makapangyarihang tula

Kamatayang nagsisilang ng marami pang tula.

-Raymund B Villanueva
   9:31 n.u.
22 Agosto 2021
   Lungsod Quezon
*, **:Mga na-google na kahulugan ng pangalang Kerima at Lorena

LAHAT NG INA’Y AKTIBISTA

/in /by

(Para kay Nanay Mameng)

Ni Katrina Yamzon

ang lahat ng ina’y aktibista.

walang papantay sa tapang niyang angkin.

nang siyam na buwan ika’y kanyang dalhin.

wala nang hihigit sa hapding kanyang tiniis,

marinig lamang una mong munting pagtangis.

inihele ka ng palabang himig

ng kanyang mga oyayi at kundiman,

habang ika’y nahihimbing

sa pag-ugoy niya ng iyong duyan.

gumabay siya sa bawat mong paghakbang,

lumalaban sa balakid sa iyong daraanan,

tumutuligsa sa iyong bawat mga kahinaan,

umuunawa sa bawat mong pakikipaglaban.

kakayanin niya ang lahat.

gagawin niya ang lahat.

kahit pa ang

pumatag ng bundok,

tumangan ng armas,

bumago ng sistema,

magpalaya ng lipunan

para sa anak na pinag-aalayan

ng buhay nito’t kamatayan.

ang lahat ng ina’y aktibista,

na umiibig

kaya’t nakikibaka.

Mga tula para kina Nonoy at Neil

/in /by

ANG IKALIMANG BULKAN NG NEGROS

Ni Raymund B. Villanueva

Ang Negros ay may limang bulkan:

Kanlaon, Talinis, Silay at Mandalagan

Habang ang iba’y himbing, madalas magbuga ang una

Pinaka-masipag ang panlima, ngala’y Nonoy Espina.

Totoong ang Kanlaon ang pinakamatayog

Ngunit si Nonoy ang siyang bantayog

Siyang walang tabing na ulap at sinag sa tuktok

Ulo’y yukod sa lupa, korona’y puting buhok.

At kung si Nonoy ang nag-iingay

Hindi lamang ungol, hindi lamang dighay

Sabog kung sabog, walang awatan

Tulad ng apat, tunay ring bulkan.

Ngunit ang apoy niya’y biyaya

Liwanag sa karimlan, sa dibdib ay pag-asa

Pampatining ng bakal, pampatibay ng tuhod

Sa mga nanghihina’y pantuwid ng gulugod.

Bawat pagsabog niya’y pagpapala

Alay pagdaka ay matabang lupa

Tayong mortal ay hinikayat magtanim

Sa bukang-liwayway ay may aanihin.

Ating bulkan man ngayo’y himlay

Hindi niya nais ang protracted na lumbay

Bakas niya’y habang buhay na gabay:

“Taena, bok, gapiin ang kaaway!”

–1:20 n.h.

  16 Hulyo 2021

  Lungsod Quezon

= = = = = = = =

PANÁTA NI DOLÓ

(Pagkaraán ng “Alípin ng Gútom”, Linocut, 18”x18”, 2015)

Ni Rene Boy Abiva

(i)

Pinupúnit nitong tínta, pinsél, at kámbas ang bagsík

Ng balutìng púro dugô. Di yatà’t pawang taláhib

Na mabilís makasúgat sa mga paá’t balíkat

Papakín mo man ng halík ay tiyák na magnanaknák.

(ii)

Kung gayon, ang báwat hágod ng patúlis at manipís

Na brótsa ay pawang tukâ ng tandáng na bumabásag

Sa báwat madalîng-áraw. “Doló! May imórtalidád?”

“Walâ! Pantásya lang ito ng pala-túlog na burgís!”

(iii)

Halá! Bángo’t magsigísing kayóng mga maka-síning,

At h’wág sanang ikatwírang ngayón lang kayó nagisíng!

Matutúhan niyo sana na kung kayó’y isáng bagtíng

At sa digmàan gamítin, alípin ay magpipigíng!

(iv)

Ah! Mukhâng tamà nga yatà ang sabi ng matatandâ

Doón sa libís ng Tayug, lupàng mahál ni Calosa,

“Íngatan mo’t parámihin itong mga sambásambá,

Pagkát mínsa’y itinumbá nilá ang gintông kalésa.”

(v)

Ganyán, ganyán ang kamandág! Nakakanginíg ng pálad!

Yaóng para kang bumúhat ng tubó túngong kamálig,

O nagkamáda ng batóng umugáog sa daigdíg;

Ganitó nga kung wásakin ng ’saáng pintór ang ligálig.

= = = = = = = = =

(Ang mga tulang ito ay handog kina Jose Jaime “Nonoy” L. Espina ng National Union of Journalists of the Philippines (NUJP) at Leonilo “Neil” O. Doloricon ng Concerned Artists of the Philippines (CAP). Si Nonoy ay pumanaw noong Hulyo 7 samantalang si Neil ay namaalam noong Hulyo 16, kapwa sa sakit.

Kapwa silang kasaping tagapagtatag ng kani-kanilang organisasyon at mga kagyat na dating tagapangulo ng mga ito sa panahon ng kanilang kamatayan. Si Nonoy ay tagapangulo ng NUJP mula 2018 hanggang Marso 2021 at si Neil nama’y tagapangulo ng CAP mula 2019 hanggang Mayo ngayong taon.

Mga nangugunang tagapag-tanggol ng kalayaan sa pamamahayag at ekspresyon, huling nagkasama sina Neil at Nonoy sa pinakalamalaking pagkilos para sa karapatang ito ng bansa noong 2020 sa harap ng ABS-CBN sa Lungsod Quezon.)

Aswang. Lianga

/in /by

By Tyrone Velez

I. 2015

The forest emerald faded

and red the valley turned

as embers devoured the commune

The dawn cracked with bullets

on the heads of two datus

and a blade slashed Emok’s neck

Wails echoed across Andap

walls shake

this village school

Forest leaves snapped off

and embrace the blood-soaked soil

Blood red the sun

the busaw* howls

the tribe departs

a season of blood

II. 2021

A year of pandemia

but other things can kill

the Manobo girl dreams

of dances and harvests in their fields

but as abaca leaves were gathered

she and her family were collected

by bullets laced

with words of the busaw

smash their inner bodies

rape their lands for the coffers

the nightmare sets in again

as their blood cries for Magbabaya**

*in Lumad folklore is a being that eats or attacks people

**deity

Wag pahiran ang luha sa pisngi

/in /by

Wag niyo nang itanong ang bakit,

ba’t buhay nila”y isa-isang kinikitil.

hangarin niyo, pa’no siya nabuhay,

silbi’t kabuluhan na sadyang inalay.

Wag niyo ng sabihin na nasasayang,

dunong na ginugol sa sambayanan,

Sa halip, siyasatin landas na tinungo,

bakit ang paglaban ay nagpapatuloy.

Wag niyo na sanang siya’y tangisan,

pagluha ay isa lang panghihinayang.

Kung pumpon lang ng galit at sigaw,

di dadamputin nalaglag na balaraw.

Wag niyo na siyang ihatid sa libingan,

kung pagluluksa’y siya rin tatalikuran.

Luha’t hibik ay hahayaan lang matuyo,

kapag tumila na’t humupa ang siphayo.

Wag niyo na siyang alayan ng awitin,

o tula at anumang pulang talumpati,

kung tulad niya’y di mangagsisidami,

at makapaghiganti nagpipiglas na uri!

Kaya kasama, wag na, wag na lang!

Wag na lang pag silakbo’y lulugo-lugo,

At galit ay maiiwan sa matang mugto,

Kung ang pananalig ay ‘yong isusuko!

Ibarra Banaag

Mayo 11, 2021

Tulang alay para kay Ka Joseph Canlas